بخ گزارش خبرواقعی به نقل از روزنامه رمزاقتصاد سیاست چند‌نرخی ارز سال‌ها در ایران اجرا می‌شود. کارشناسان پیامدهای آن را روشن بیان می‌کنند: رانت گسترده، فساد ساختاری، کندی تولید و ناتوانی برنامه‌ریزی بلندمدت. نظام ارزی ایران باید به تک‌نرخی شدن مبتنی بر بازار آزاد حرکت کند. این اصلاح مسیر همواری ندارد. اقتصاد کشور نیاز به […]
بخ گزارش خبرواقعی به نقل از روزنامه رمزاقتصاد سیاست چند‌نرخی ارز سال‌ها در ایران اجرا می‌شود. کارشناسان پیامدهای آن را روشن بیان می‌کنند: رانت گسترده، فساد ساختاری، کندی تولید و ناتوانی برنامه‌ریزی بلندمدت. نظام ارزی ایران باید به تک‌نرخی شدن مبتنی بر بازار آزاد حرکت کند. این اصلاح مسیر همواری ندارد. اقتصاد کشور نیاز به سازوکارهایی دارد تا از آسیب جدی نجات یابد. اقشار ضعیف و مستضعف ظاهراً قرار بود بهره ببرند، اما غالباً زیان دیدند.
وضعیت موجود و اشکالات سیاست چند‌نرخی
نظام ارزی ایران سال‌ها با نرخ‌های مختلف اداره می‌شود: نرخ ترجیحی برای کالاهای اساسی، نرخ نیمایی یا توافقی برای واردات بخش خصوصی، نرخ صادراتی، نرخ آزاد بازار و… . گزارش‌ها حدود ۵ نرخ عمده را شناسایی می‌کنند. این تعدد نرخ مشکلات جدی ایجاد می‌کند:
- واردکنندگان یا صادرکنندگان ویژه از نرخ ارزان‌تر بهره می‌برند. آنها سود رانتی کسب می‌کنند.
- تولیدکنندگان در تأمین ارز تأخیر دارند. واردات ماشین‌آلات یا مواد اولیه مشکل می‌شود. آنها معطل تخصیص ارز می‌مانند. نجفی‌عرب می‌گوید: «فعالان اقتصادی ماه‌ها منتظر تخصیص ارز می‌مانند؛ گاهی ۱۰۰ تا ۲۰۰ روز زمان می‌برد».
- سیاست با بهانه حمایت از اقشار ضعیف دنبال می‌شود. اما نتیجه عکس می‌دهد. منابع ارزان ارز بیشتر به نهادها یا بنگاه‌های رانت‌جو می‌رسد.
- ساختارهای نهادین پیچیده و موازی کار فعالان اقتصادی را سخت می‌کند. ده‌ها سامانه تخصیص ارز وجود دارد. نجفی‌عرب اضافه می‌کند: «ما بیش از ۳۰ سامانه مختلف داریم که هیچ‌کدام با هم ارتباط مؤثر ندارند».
- شکاف نرخ‌های رسمی و بازار آزاد عدم ثبات ارزی ایجاد می‌کند. انتظارات تورمی افزایش می‌یابد. چند‌نرخی بودن ارز کنترل تورم یا حمایت از اقشار ضعیف را محقق نمی‌کند. فساد سیستماتیک، رانت‌خواری و فلج تولید رخ می‌دهد.
چرا «تک‌نرخی شدن» ضروری است؟
دلایل آن عبارتند از:
- یک نرخ واحد شفافیت را افزایش می‌دهد. رانت‌خواری کمتر می‌شود.
- تولیدکنندگان و واردکنندگان برنامه‌ریزی می‌کنند. هزینه‌ها و درآمدها پیش‌بینی‌پذیر می‌شوند.
- تخصیص ارز سریع‌تر و منسجم‌تر انجام می‌شود. بخش خصوصی کمتر معطل می‌ماند.
- نرخ واحد واقعی در بلندمدت اعتماد به اقتصاد را بازمی‌گرداند. صادرات و فعالیت اقتصادی رونق می‌گیرد.
اما چرا تاکنون اجرایی نشده؟
کارشناسان و مسئولان تک‌نرخی شدن بدون پیش‌شرط را آسیب‌زا می‌دانند. موانع عبارتند از:
- کشور توازن منابع و مصارف ارزی ندارد. ایران کسری مزمن حساب جاری، وابستگی وارداتی و عدم بازگشت کامل ارز صادراتی دارد.
- درآمد خانوارها و سطح معیشت باید پیش از جراحی ارزی تقویت شود. تورم اصلاحات اقشار ضعیف را نشکند.
- یارانه‌های پنهان در تولید و انرژی فشار می‌آورد. این یارانه‌ها باید اصلاح شوند تا نرخ واحد واقع‌بینانه شود.
چگونه به سمت اصلاح حرکت کنیم؟
این مسیر باید حقوق اقشار ضعیف را حفظ کند. پیشنهادها عبارتند از:
- شفاف‌سازی تخصیص ارز و ایجاد بازار ارزی واحد: تقاضاها و عرضه‌ها وارد سامانه شفاف می‌شوند. نرخ بر اساس عرضه و تقاضا تعیین می‌شود. بانک مرکزی نقش ثبت‌کننده دارد، نه مداخله‌گر.
- تدریجی عمل کردن: اصلاح یک‌باره شوک تورمی ایجاد می‌کند. نرخ‌ها مرحله به مرحله یکسان می‌شوند. درآمد خانوارها پیش از آن افزایش می‌یابد.
- حفاظت از اقشار ضعیف: اصلاح با سیاست‌های حمایتی همراه می‌شود. یارانه نقدی تخصیص می‌یابد. ارزش پول خانوار حفظ می‌شود. قیمت کالاهای اساسی کنترل می‌شود. فشار مستقیم به محرومان نمی‌آید.
- حذف یارانه‌های پنهان و رانت‌ها: یارانه‌های انرژی، سوخت، آب، کود مشخص می‌شوند. تولیدکننده با نرخ یارانه‌ای فعالیت می‌کند. سود از واردات تا صادرات شفاف می‌شود. رانت‌خواری مانع می‌شود.
- نظارت قوی و مبارزه با قاچاق ارز و کالا: زیرساخت تک‌نرخی شدن کنترل خروج ارز رسمی، قاچاق کالا و واردات غیررسمی است.
- اطلاع‌رسانی و جلب حمایت عمومی: مردم باید ضرورت اصلاح را بدانند. منافع کوتاه‌مدت و بلندمدت را بشناسند. حمایت‌ها را درک کنند. مقاومت اجتماعی شکل نمی‌گیرد.
توجه ویژه به اقشار ضعیف
فرآیند تغییر نظام ارزی حساسیت ویژه به اقشار کم‌درآمد نیاز دارد:
- نرخ ارز آزاد شود، قیمت کالاهای وارداتی برای این اقشار بالا می‌رود. بسته‌های حمایتی پیش از اصلاح طراحی می‌شود.
- ثبات درآمد خانوارها تضمین می‌شود. افزایش ناگهانی هزینه زندگی کم‌درآمدها را بحرانی نمی‌کند.
- اطلاع‌رسانی روشن انجام می‌شود. اصلاح ارزی تورم را کاهش می‌دهد. شرایط اقتصادی بهبود می‌یابد. اعتماد اجتماعی حفظ می‌شود.
- نظارت دقیق یارانه‌ها، بسته‌های حمایتی و سیاست‌های ویژه برای اقشار ضعیف اجرا می‌شود. در گذشته کمک‌ها به رانت‌جوها رسید.
سیاست چند‌نرخی ارز بن‌بست تولید، رانت، فساد و کندی مؤسسات اقتصادی را افزایش داده است. نهادهای رسمی ضرورت ارز تک‌نرخی را تأکید دارند. این اصلاح بدون پیش‌شرط، همراه‌سازی گروه‌های ضعیف جامعه و اصلاح ساختارهای بنیادی موفق نمی‌شود. دولت، بخش خصوصی و نهادهای نظارتی هماهنگ و شفاف عمل کنند. تک‌نرخی شدن گام بزرگی به شفافیت، رقابت سالم و رشد اقتصادی برمی‌دارد — بدون آسیب جدی به اقشار کم‌درآمد.
